نویسنده: نهضت
فصل سوم: انسان در نظام فکری اسلام
- مؤلفه‌های انسان‌شناسی اسلامی
ب. مسئولیت‌پذیری
ادامه:
همچنین در عرصه‌ی سیاسی، قرآن کریم در سوره‌ی نساء می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا» (نساء: 58). که بیانگر مسئولیت همگانی در اداره‌ی امور جامعه است و نشان می‌دهد که حکومت و مدیریت جامعه، امانتی الهی است که تمام شهروندان در قبال آن مسئولیت دارند. در این نگاه، مسئولیت سیاسی صرفاً به حاکمان محدود نمی‌شود، بلکه همه‌ی افراد اجتماع در قبال نظارت بر عملکرد جامعه و مشارکت در امور عمومی مسئول هستند.
بنابراین ابعاد مسئولیت اجتماعی از دیدگاه اسلامی دارای لایه‌های مختلفی است. در بُعد اعتقادی، مسئولیت اجتماعی ریشه در ایمان دارد. قرآن کریم در سوره‌ی توبه می‌فرماید: «وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ» (توبه: 71). این آیه‌ی قرآن که نشان‌دهنده‌ی پیوند ناگسستنی بین ایمان و مسئولیت‌پذیری اجتماعی است؛ یعنی ایمان واقعی زمانی تحقق می‌یابد که در قالب مسئولیت‌پذیری در برابر جامعه تجلی پیدا کند. در بُعد اخلاقی نیز مسئولیت اجتماعی مبتنی بر ارزش‌هایی مانند عدالت، احسان و امانت‌داری است. قرآن کریم در سوره‌ی نحل به صراحت کامل می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ» (نحل: 90). که نشان می‌دهد مسئولیت اجتماعی در اسلام، هم شامل رعایت حقوق دیگران (عدالت) می‌شود و هم فراتر رفتن از حداقل‌های حقوقی و انجام کارهای نیک (احسان) را در بر می‌گیرد. همچنین مسئولیت اجتماعی در اسلام صرفاً نظری نیست، بلکه در قالب احکام و دستورات عملی مانند زکات، وقف، انفاق و امر به معروف و نهی از منکر تجلی می‌یابد. این احکام به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که مسئولیت‌پذیری اجتماعی را از مرحله‌ی نظر به مرحله‌ی عمل منتقل کنند. یعنی می‌توان بیان داشت که انسان در سایه‌ی اجتماع است که به کمال می‌رسد و انسانیت خود را نمایان می‌کند.
به‌طور خلاصه، مسئولیت اجتماعی در اسلام مفهومی پویا و چندبعدی است که از یک سو ریشه در ایمان دارد و از سوی دیگر در رفتارهای اجتماعی تجلی می‌یابد. این مسئولیت نه صرفاً حقوقی است و نه صرفاً اخلاقی، بلکه ترکیبی از هر دو بُعد است که با تکیه بر مبانی قرآنی، تصویری جامع از تعاملات انسانی ارائه می‌دهد. قرآن کریم با تأکید بر اصولی مانند امر به معروف، نهی از منکر، عدالت و احسان، چهارچوبی نظام‌مند برای مسئولیت‌پذیری اجتماعی ترسیم می‌کند که می‌تواند پاسخ‌گوی نیازهای جوامع معاصر باشد.